Η λέξη ναρκισσιστής είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται συχνά σε περιστασιακές συζητήσεις για να περιγράψει κάποιο άτομο που ασχολείται πολύ με τον εαυτό του. Ωστόσο, όσον αφορά την κλινική ψυχική υγεία, κάποιος πρέπει να πληροί συγκεκριμένα κριτήρια προκειμένου να διαγνωστεί με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD).
Τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, είναι απασχολημένα σε μόνιμη βάση με τη δική τους επιτυχία και έχουν μια μεγάλη αίσθηση αυτοεκτίμησης που επηρεάζει τη λήψη αποφάσεων και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Θεωρούν πως είναι μοναδικοί, σημαντικοί και έχουν το δικαίωμα να πάρουν αυτό που θέλουν ανεξάρτητα από τις ανάγκες και τις επιθυμίες του άλλου ατόμου. Η αλαζονεία και η υπεροψία τους γίνεται εμφανής αργά ή γρήγορα.
Ο κρυφός ναρκισσιστής είναι το άτομο που έχει συμπτώματα ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας αλλά συχνά κρύβει τα πιο εμφανή σημάδια της διαταραχής. Ενώ είναι πιο δύσκολο να αναγνωριστεί, ο κρυφός ναρκισσισμός μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικός με τις πιο εμφανείς ναρκισσιστικές συμπεριφορές.
Ενας νάρκισσος είναι εύκολο να εντοπιστεί σε μία παρέα. Είναι το άτομο που συγκεντρώνει τα βλέμματα επάνω του εξιστορώντας περιστατικά επιτυχίας και σπουδαιότητας, εκμαιεύοντας τον θαυμασμό των υπολοίπων. Είναι το άτομο που χειρίζεται τα συναισθήματα του πλήθους, κατευθύνοντας τα επάνω τους. Λαχταρά το θαυμασμό και την αναγνώριση. Υπερβάλλει συχνά σχετικά με τις ικανότητες, τα ταλέντα και τα επιτεύγματά του. Πιστεύει πάντα ότι του χρωστάει ο κόσμος ή η ζωή. Τέλος , θα εκμεταλλευτεί απροκάλυπτα και χωρίς καμία ενσυναίσθηση τους άλλους για να κερδίσει αυτό που θέλει. Αν κάποιος βέβαια το κοντράρει, θα εισπράξει άμεσα περιφρόνηση ή και επίθεση (APA, 2022).
Όλα τα παραπάνω χαρακτηρίζουν τις απροκάλυπτες συμπεριφορές ενός φανερού ναρκισσιστή. Είναι εύκολο να παρατηρηθούν. Υπάρχουν όμως και κρυφές συμπεριφορές, οι οποίες είναι πιο καλυμμένες, λιγότερο εμφανείς και διακρίνονται δυσκολότερα. Στην περίπτωση του ναρκισσισμού, αυτές τις συμπεριφορές έχει ο κρυφός ναρκισσιστής.
Ο κρυφός ναρκισσιστής (ή αλλιώς ευάλωτος ναρκισσιστής) έχει επίσης ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, αλλά κρύβει πολλά από τα τυπικά σημάδια και συμπτώματα ενός μεγαλεπήβολου (ή φανερού) ναρκισσιστή. Μπορεί να φαίνεται ντροπαλός και σεμνός, αλλά μέσα του ζηλεύει χρόνια τους άλλους, δεν μπορεί να διαχειριστεί την κριτική και δεν έχει ενσυναίσθηση για τους άλλους. Μπορεί συχνά να περνά χρόνο μόνος του. Είναι υπερευαίσθητος στην κριτική επειδή συγκρίνεται μέσα του συνεχώς με τους άλλους όσον αφορά την ευτυχία, τα υπάρχοντα και τις σχέσεις (Caligor et al., 2015).
Τα ακριβή αίτια του κρυφού ναρκισσισμού δεν είναι πλήρως κατανοητά, αλλά είναι πιθανό να συμβάλλουν ορισμένοι παράγοντες. Οι ειδικοί προτείνουν ότι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας συνδέεται με παράγοντες όπως η γενετική, η παιδική κακοποίηση και το παιδικό τραύμα, η ανατροφή και οι σχέσεις με τους φροντιστές καθώς και η προσωπικότητα και η ιδιοσυγκρασία (Gorun et al., 2015).
Μελέτη διαπίστωσε ότι τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι πιο πιθανό να έχουν μεγαλώσει με γονείς που ήταν ιδιαίτερα επικεντρωμένοι στο κύρος και τα επιτεύγματα. Επειδή συχνά τα έκαναν να νιώθουν ανώτερα από τα άλλα παιδιά, η πεποίθηση ότι είναι ξεχωριστά και πιο πολύτιμα από τους άλλους μπορεί να παραμείνει μέχρι και την ενηλικίωση (Brummelman et al., 2015).
Μερικά σημάδια κρυφού ναρκισσισμού
Ενώ ο τυπικός ναρκισσιστής έχει συνήθως εμφανή σημάδια, ο κρυφός ναρκισσιστής δεν έχει στερεοτυπικά κριτήρια. Ακολουθούν μερικά σημάδια που μπορεί να οδηγήσουν στην εξακρίβωση ενός κρυφού ναρκισσιστή (APA, 2022, Calligor et al., 2015):
Εμφανίζει μια ψευδή αίσθηση κατωτερότητας
Ενώ ο ναρκισσιστής φαίνεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και μεγαλοπρέπεια, ο κρυφός ναρκισσιστής θα εμφανίσει για τον εαυτό του μια εικόνα αβεβαιότητας και αμφιβολίας. Μπορεί να οδηγήσει κάποιον να πάρει κάποια σημαντική απόφαση επειδή αναφέρει πως είναι αναποφάσιστος και φοβάται μήπως κάνει λάθος. Ένας κρυφός νάρκισσος στο χώρο εργασίας χρειάζεται συνεχή επιβεβαίωση. Σπεύδει να συγχαρεί κάποιον άλλον για μία επιτυχία του, όχι με το πρόσημο της χαράς αλλά επειδή νοιώθει άσχημα για τον εαυτό του.
Είναι συναισθηματικά εύθραυστος & υπερευαίσθητος
Λόγω της ασταθούς αυτοεκτίμησης, το άτομα με κρυφό ναρκισσισμό είναι απίστευτα εύθραυστο και ευαίσθητο. Εάν κάποιος επικρίνει τη δουλειά, την οικογένεια ή την προσωπικότητά του, ο κρυφός ναρκισσιστής θα απαντήσει με μια ακραία συναισθηματική αντίδραση. Ακόμα και ένα ασήμαντο σχόλιο μπορεί να τους προκαλέσει υπερβολική λύπη και απογοήτευση.
Βιώνει υψηλό στρες και θυμό
Οι αλλαγές στη διάθεση προκαλούν μεγάλη δυσφορία στον κρυφό ναρκισσιστή. Το άτομο βιώνει υψηλά επίπεδα άγχους και ανησυχίας λόγω της υψηλής βαρύτητας που αποδίδει σε κάθε κριτική και της επικείμενης συνέχειας με ενδεχόμενο νέο σχόλιο. Αυτό το άγχος το οδηγεί προς το θυμό και την επιθετικότητα, καθώς η αρνητική ανατροφοδότηση μπορεί να το εξοργίσει. Έτσι είναι πιθανή μία έκρηξη εκτόνωσης θυμού εναντίον των άλλων ή του εαυτού του.
Βιώνει χρόνιο φθόνο
Η εξωτερική αίσθηση κατωτερότητας που βιώνει ένας κρυφός ναρκισσιστής θα οδηγήσει σε ισχυρό και χρόνιο φθόνο των άλλων. Ο νάρκισσος θα εστιάζει πάντα σε αυτά που δεν έχει ο ίδιος και που έχουν οι άλλοι άνθρωποι. Εάν ο κρυφός ναρκισσιστής έχει σπίτι δύο υπνοδωματίων, θα θέλει ένα σπίτι τριών υπνοδωματίων. Όταν αποκτήσει το μεγαλύτερο σπίτι, θα εξακολουθεί να ζηλεύει επειδή κάποιος θα έχει μια πισίνα, ένα play room ή μια αίθουσα μπιλιάρδου στο υπόγειό του. Ο κρυφός ναρκισσιστής μπορεί να ζηλεύει ή να φθονεί σχεδόν οτιδήποτε, όπως:
- Φυσικά χαρακτηριστικά, όπως ύψος, βάρος, ποιότητα μαλλιών και δέρματος και δύναμη
- Πλούτο που μετριέται με σπίτια, αυτοκίνητα, ρούχα και κοσμήματα
- Οικογενειακή κατάσταση, συμπεριλαμβανομένου του γάμου ή των παιδιών
- Ισχύ που μετριέται από το επάγγελμα ή την επιρροή σε οποιαδήποτε κοινότητα
Ανεξάρτητα από την περιοχή του φθόνου, ο κρυφός ναρκισσιστής δεν θα μπορέσει ποτέ να εκτιμήσει αυτό που έχει. Η εστίαση θα είναι μόνο σε αυτά που του λείπει.
Έλλειψη συγκεκριμένου σκοπού
Ο κρυφός ναρκισσιστής φαίνεται να έχει έλλειψη σκοπού και στόχων, ακριβώς επειδή η ζωή του οδηγείται τόσο από τη ζήλια όσο και από την προσπάθεια να κυνηγήσει τα επιτεύγματα των άλλων. Μόλις πετύχει κάτι, δεν θα γιορτάσει την επιτυχία του αλλά θα αναζητήσει μία νέα κατάκτηση. Συχνά, ο νέος στόχος θα είναι ασύνδετος σε σχέση με τον προηγούμενο, οπότε για τον εξωτερικό παρατηρητή, ο κρυφός ναρκισσιστής απλώς αναπηδά από το ένα έργο ή εμμονή στην άλλη χωρίς σαφή πορεία ή σχέδιο. Όλο αυτό το διάστημα, δεν αισθάνεται ποτέ ικανοποιημένος ή σίγουρος για την κατεύθυνσή του.
Είναι εντελώς εγωπαθής
Είτε κρυφά είτε φανερά, το άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας θα είναι εγωπαθής. Θα εξετάζει μόνο τι είναι καλό για αυτόν και πώς μπορεί να πάρει αυτό που θέλει.
Αυτή η εγωπάθεια οδηγεί σε δύο αποτελέσματα:
Συναισθηματική χειραγώγηση: Επειδή είναι τόσο επικεντρωμένος στην ολοκλήρωση οποιουδήποτε τρέχοντος στόχου του, θα κάνει τα πάντα για να τον επιτύχει, συμπεριλαμβανομένης της συναισθηματικής χειραγώγησης των άλλων, η οποία είναι μέρος του σχεδίου. Με ενοχές, απειλές βίας και άλλες μορφές εξαναγκασμού, θα χρησιμοποιήσει τους άλλους για το προσωπικό του όφελος.
Έλλειψη ενσυναίσθησης: Η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα κατανόησης της προοπτικής και των συναισθημάτων ενός άλλου ατόμου. Ένας ναρκισσιστής δεν ενδιαφέρεται να περπατήσει ούτε ένα μέτρο στα παπούτσια του άλλου, επομένως δεν θα βιώσει ποτέ ενσυναίσθηση. Δεν νοιάζεται για τους άλλους – μόνο τι μπορούν να κάνουν οι άλλοι για αυτόν.
Κρυφή μεγαλομανία
‘Ενα άτομο με κρυφό ναρκισσισμό θα φαίνεται εξωτερικά ήσυχο, πράο και αυτοκριτικό. Μέσα τους όμως νιώθει μια έντονη αίσθηση ότι είναι ανώτερος από τους άλλους. Παρά τη ζήλια, τον φθόνο, την υπερβολική αντίδραση στα αρνητικά σχόλια και την φαινομενική ντροπαλότητα, ο κρυφός ναρκισσιστής θα νιώσει βαθιά μέσα του ότι είναι καλύτερος από τους άλλους ανθρώπους. Ο κρυφός ναρκισσιστής θα επιλέξει να είναι μόνος γιατί κανείς δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις υψηλές προσδοκίες του.
Συχνή αυτοκτονικότητα
Ο κρυφός ναρκισσιστής μπορεί να οδηγηθεί σε απόγνωση και αυτοκτονικό ιδεασμό εξαιτίας των αλλαγών στη διάθεση, τις διακυμάνσεις μεταξύ του αισθήματος ανωτερότητας και ζήλιας, του αισθήματος της έλλειψης ικανοποίησης και της αδυναμίας να σχετιστεί ουσιαστικά με άλλους ανθρώπους. Οι κρυφοί (ευάλωτοι) ναρκισσιστές θα βιώσουν περισσότερη κατάθλιψη, άγχος, μη αυτοκτονικό αυτοτραυματισμό και απόπειρες αυτοκτονίας από άλλα άτομα με ναρκισσισμό.
Πώς να αντιμετωπίσεις έναν κρυφό ναρκισσιστή
Ολοι μας μπορεί να βρεθούμε κάποια στιγμή της ζωής μας σε προσωπική σχέση με έναν κρυφό ναρκισσιστή, είτε ως μέλος της οικογένειας, ως συνάδελφος ή κάποιο άλλο σημαντικό πρόσωπο. Αν και δεν μπορούμε να ελέγξουμε τι κάνει ένας νάρκισσος, μπορούμε να ελέγξουμε τη συμπεριφορά και την αλληλεπίδραση μαζί του. Υπάρχουν βήματα που μπορούμε να ακολουθήσουμε για να προστατευθούμε από την κρυφή ναρκισσιστική κακοποίηση.
Μην το παίρνεις προσωπικά
Όταν αντιμετωπίζεις έναν ναρκισσιστή, είτε κρυφό είτε φανερό, η χειριστική συμπεριφορά του μπορεί να γίνει πολύ προσωπική. Η έλλειψη σεβασμού, η αυθαίρετη αίσθηση του δικαιώματος, τα μοτίβα χειραγώγησης και οι παραπλανητικές συμπεριφορές μπορεί να εκφράζονται πολύ προσωπικά και προσβλητικά. Ανεξάρτητα από το πόσο οδυνηρές μπορεί να αισθάνεσαι αυτές τις συμπεριφορές, είναι σημαντικό να θυμάσαι ότι δεν έχουν καμία σχέση με εσένα. Ένας ναρκισσιστής συμπεριφέρεται με αρνητικούς τρόπους επειδή υπάρχει ένα μη υγιές κομμάτι μέσα του – όχι επειδή αυτό το κομμάτι υπάρχει σε εσένα. Είναι εντάξει να εξετάζεις την κατάσταση και την αλληλεπίδραση και το πώς συμβάλλεις. Ωστόσο, είναι πολύ σημαντικό όταν αντιμετωπίζεις έναν ναρκισσιστή να τον αφήνεις με δικό του το κομμάτι. Ο ναρκισσιστής επιδιώκει να το πάρεις επί προσωπικού επειδή έτσι διατηρεί τη επιρροή του. Θυμήσου: ένας ναρκισσιστής αισθάνεται μικρός, επομένως πρέπει να γίνει «μεγάλος» με κάποιο τρόπο.
Θέσε Όρια
Ο ναρκισσιστής δεν έχει υγιή όρια (Kacel et al., 2017). Επειδή ο κρυφός ναρκισσιστής δεν έχει ενσυναίσθηση, έχει ισχυρή αίσθηση του (αυθαίρετου) δικαιώματος να εκμεταλλεύεται τους άλλους και τα όρια είναι κάτι που εμποδίζει τους στόχους του. Όσο περισσότερο μπορείς να εξασκηθείς στο να θέτεις όρια με έναν ναρκισσιστή, τόσο πιο σταθερά του μεταφέρεις ότι οι τακτικές του δεν λειτουργούν. Ο καθορισμός ορίων μπορεί να είναι πολύ δύσκολος, ιδιαίτερα με έναν ναρκισσιστή. Να θυμάσαι ότι τα όρια είναι απλώς ένας τρόπος για να αφήσεις κάποιον άλλο να μάθει ποιες είναι οι αξίες σου. Σκέψου τι είναι σημαντικό για εσένα, ποιες είναι οι αξίες σου και δούλεψε με τη δημιουργία όρια έτσι ώστε να τις υποστηρίξεις. Η κατανόηση του γιατί θέτεις συγκεκριμένα όρια μπορεί να σε βοηθήσει να έχεις μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στην καθιέρωσή τους και μπορεί να σε κρατήσει σε καλό δρόμο εάν κάποιος επιχειρήσει να παραβιάσει ή να αγνοήσει τα όριά σου.
Υποστήριξε τον εαυτό σου
Όταν αλληλεπιδράς με έναν κρυφό ναρκισσιστή, μπορεί να είναι εύκολο να χάσεις τη φωνή σου. Επειδή τα πρότυπα αλληλεπίδρασης είναι τόσο χειριστικά, μπορεί να χρειαστεί χρόνος για να συνειδητοποιήσεις ότι δεν υποστηρίζεις επαρκώς τον εαυτό σου. Αφιέρωσε χρόνο για να συντονιστείς ξανά με τον εαυτό σου, με το ποιος είσαι και τι είσαι. Κάνε απολογισμό των αξιών σου, των στόχων σου και των ταλέντων σου. Η ενίσχυση της σχέσης σου με τον εαυτό σου είναι το κλειδί για να μπορέσεις να μιλήσεις κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων με έναν ναρκισσιστή. Όταν συνηγορείς με τον εαυτό σου, ο ναρκισσιστής έχει την ευκαιρία να συναντήσει το πρώιμα γνώριμό σε αυτόν κομμάτι σου, καθιστώντας λιγότερο ελκυστικό για εκείνον να συνεχίσει να δοκιμάζει περαιτέρω τις χειριστικές του τακτικές.
Δημιούργησε υγιή απόσταση
Το να είσαι σε οποιαδήποτε είδους σχέση με έναν κρυφό ναρκισσιστή μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα απογοήτευσης και απόρριψης. Υπάρχουν φορές που μπορεί να είναι δύσκολο να δημιουργήσεις απόσταση ανάμεσα σε εσένα και αυτό το άτομο, ειδικά αν πρόκειται πχ για ένα μέλος της οικογένειας ή κάποιο συνάδελφο. Ο περιορισμός των προσωπικών αλληλεπιδράσεων, το να ζητάς να μεταφερθεί σε διαφορετική τοποθεσία στο γραφείο σας, να κάνεις διαλείμματα σε διαφορετική ώρα ή απλά να διακόψεις την επαφή μπορεί να είναι η απαραίτητη κίνηση που πρέπει να κάνεις εάν πληγώνεσαι από τον ναρκισσισμό κάποιου. Ο στόχος της δημιουργίας απόστασης δεν είναι να πληγώσει το άλλο άτομο. Ο στόχος είναι να προστατεύσεις τον εαυτό σου και να δημιουργήσεις χώρο για προσωπική θεραπεία.
Επίλογος
Μπορεί ο κρυφός ναρκισσισμός να είναι λιγότερο εμφανής από τον εμφανή ναρκισσισμό, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο επιβλαβής. Εάν γνωρίζεις κάποιον που μπορεί να είναι κρυφός ναρκισσιστής, λάβε μέτρα για να προστατεύσεις τον εαυτό σου και τη συναισθηματική σου ευημερία. Μάθε να αναγνωρίζεις τα σημάδια, μην παίρνεις επί προσωπικού τη συμπεριφορά του και δημιούργησε υγιή απόσταση ανάμεσα σε εσένα και αυτό το άτομο θέτοντας σαφή όρια.
Μπορεί επίσης να σου φανεί χρήσιμο να μιλήσεις σε έναν θεραπευτή για τις εμπειρίες σου. Ένας επαγγελματίας ψυχικής υγείας μπορεί να σε βοηθήσει να κατανοήσεις τα μοτίβα και τις συμπεριφορές και να αναπτύξεις δεξιότητες αντιμετώπισης που θα σε βοηθήσουν ουσιαστικά.
Βιβλιογραφία
Brummelman, E., Thomaes, S., Nelemans, S. A., Orobio de Castro, B., Overbeek, G., & Bushman, B. J. (2015). Origins of narcissism in children. Proceedings of the National Academy of Sciences, 112(12), 3659-3662. doi:10.1073/pnas.1420870112
Caligor, E., Levy, K. N., & Yeomans, F. E. (2015). Narcissistic personality disorder: Diagnostic and clinical challenges. American Journal of Psychiatry, 172(5), 415-422. doi:10.1176/appi.ajp.2014.14060723
Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5-TR. (2022). Washington, DC: American Psychiatric Association Publishing.
Gorun, A. A., Scherban, B. A., & Auchincloss, E. L. (2021). Narcissistic personality disorder. Personality Disorders, 523-544. doi:10.1093/med/9780197574393.003.0021
Kacel, E. L., Ennis, N., & Pereira, D. B. (2017). Narcissistic personality disorder in Clinical Health Psychology Practice: Case studies of comorbid psychological distress and life-limiting illness. Behavioral Medicine, 43(3), 156-164. doi:10.1080/08964289.2017.1301875
Photos by unsplash.com