Ο ναρκισσισμός είναι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας ή μια ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από υπερβολική αγάπη για τον εαυτό, αυτοαπορρόφηση και αίσθηση δικαιώματος. Τα άτομα με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά τείνουν να έχουν μια διογκωμένη αίσθηση της σημασίας και των ικανοτήτων τους και συχνά αναζητούν θαυμασμό και προσοχή από τους άλλους για να τροφοδοτήσουν το εγώ τους. Ο ναρκισσισμός μπορεί να είναι παρών σε διάφορους βαθμούς, που κυμαίνονται από φυσιολογικά επίπεδα αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης έως μια πιο σοβαρή και παθολογική μορφή γνωστή ως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (Narcissistic Personality Disorder – NPD). Μερικά χαρακτηριστικά των ατόμων με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι το αίσθημα ανωτερότητας, η έλλειψη ενσυναίσθησης, ο εγωκεντρισμός, η μόνιμη αναζήτηση προσοχής, η αλαζονεία και η χειραγώγηση.
Ίδια χαρακτηριστικά έχει και ο κρυφός ναρκισσιστής. Σε αυτή την περίπτωση όμως τα εμφανή σημάδια είναι επιμελώς κρυμμένα. Ο κρυφός ναρκισσιστές τείνει να είναι πιο εσωστρεφής, υπερευαίσθητος και απορροφημένος στον εαυτό του και μπορεί να παρουσιάζεται ως ταπεινός, διακριτικός ή ακόμη και θύμα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο επιβλαβής. Ο κρυφός ναρκισσιστής και τα σημάδια του παρουσιάστηκαν και αναλύθηκαν σε προηγούμενο άρθρο. Ένας ενήλικας, έστω και με δυσκολία, μπορεί να διαχειριστεί μία σχέση με κρυφό ναρκισσιστή. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που ο κρυφός ναρκισσιστής είναι γονέας;
Στην περίπτωση του γονέα κρυφού ναρκισσιστή, η αναγνώριση είναι εξίσου δύσκολη. Η εικόνα του δεν ταιριάζει με την εικόνα του τυπικού μεγαλεπήβολου ναρκισσιστή, δεν αναζητά ευθέως την προσοχή και δεν φαίνεται ως αλαζόνας. Παρ’ όλα αυτά κινεί υπόγεια τη νήματα της χειραγώγησης και ελέγχει τα παιδιά του μέσω συναισθηματικής χειραγώγησης, ενοχών και άλλων μορφών ψυχολογικής κακοποίησης.
Μερικά από τα σημάδια που μπορεί να φανερώσουν έναν γονέα με κρυφή ναρκισσιστική διαταραχή είναι τα ακόλουθα:
Προσπάθεια πρόκλησης ενοχών
Αυτός ο γονέας θα επιχειρήσει να προκαλέσει τύψεις στο παιδί του όταν τον χρειαστεί και βρεθεί σε συναισθηματική ανάγκη. Τείνει να ξεπεράσει το πρόβλημα του παιδιού του προκαλώντας του ενοχές τη στιγμή που θα προσπαθήσει να μοιραστεί μαζί του την ανησυχία του για κάτι ή όταν μοιράζεται κάποιο σημαντικό ζήτημα. Πιθανόν να χρησιμοποιήσει τη δική του συναισθηματική στέρηση, την παραμέληση που έχει νοιώσει, την υποτίμηση, την καταπόνηση και βέβαια είναι πολύ πιθανόν να παίξει το χαρτί του μάρτυρα, πολλές φορές επαναληπτικά.
Κατηγορεί
Ο γονέας που βιώνει κρυφό ναρκισσισμό τείνει να μεταθέτει την ευθύνη. Δυσκολεύεται να αναλάβει την ευθύνη του, δυσκολεύεται να λογοδοτήσει για τις πράξεις του και τα συναισθήματά του και αναθέτει αυτή την ευθύνη στο παιδί του. Παραδείγματος χάρη θα κατηγορήσει το παιδί του για ένα βίαιο ξέσπασμά του λέγοντας ότι κάτι του είπε ή κάτι έκανε που οδήγησε σε αυτό το ξέσπασμα ή θα κατηγορήσει το παιδί του ότι του πήγε στραβά όλη η μέρα επειδή πχ αυτό άργησε να ξυπνήσει το πρωί ή άργησε να ετοιμαστεί. Αυτή η ευθύνη προκύπτει πολύ συχνά από την ανάγκη του γονέα να αποφύγει τυχόν κατακραυγή από την κοινωνία η το περιβάλλον του.
Ανισοβαρείς ανάγκες
Ο κρυφός ναρκισσιστής όπως και φανερός δίνει ιδιαίτερη προτεραιότητα στις ανάγκες του, αγνοώντας ή υποτιμώντας τις ανάγκες των άλλων. Αυτό το χαρακτηριστικό δεν θα μπορούσε να λείπει από τον γονέα κρυφό ναρκισσιστή και οφείλεται στη μειωμένη ικανότητα βιώματος και έκφρασης ενσυναίσθησης. Η συμπεριφορά αυτή είναι παρούσα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του παιδιού ακόμα και από τρην πρώιμη παιδική ηλικία. Έτσι, ένας τέτοιος γονέας μπορεί να αγνοήσει τα κλάμματα του μωρού παιδιού του ή να μην έχει αίσθηση των ακαδημαϊκών του αναγκών ή ακόμα και της ανάγκης προστασίας του από ενδεχόμενο burn out. Δείχνουν λοιπόν ιδιαίτερη αδυναμία να κατανοήσει τις ανάγκες του παιδιού του ή να συνειδητοποιήσει ότι οι πράξεις του το επηρρεάζουν. Υπάρχει όμως και η αντίθετη περίπτωση: ο γονέας να επιδείξει εντελώς αντίθετη συμπεριφορά, προσδοκώντας να ανέβει στα μάτια του παιδιού του.
Γίνεται υπερβολικά εξυπηρετικός
Ο κρυφός ναρκισσιστής και ειδικότερα αυτός που θέλει να δείχνει καλός και ευχάριστος, μπορεί επίσης να φαίνεται εύσπλαχνος, ευγενικός, συμπονετικός ή ακόμα και γενναιόδωρος. Υπάρχει όμως περίπτωση αυτή η γενναιοδωρία και η καλοσύνη να υποκινείται από την ανάγκη για έπαινο και θαυμασμό. Ο γονέας που είναι κρυφός ναρκισσιστής λατρεύει να παρουσιάζεται ως ο τέλειος γονέας ή να δέχεται το θαυμασμό για τις άπειρες θυσίες του και τις άοκνες προσπάθειές του. Πολλές φορές, κάτω από αυτή την προσπάθεια βράζει ένας θυμός ότι δεν τον θαυμάζουν επαρκώς για αυτά που κάνει.
Ανταγωνιστικές συμπεριφορές
Υπάρχουν περιπτώσεις που ο γονέας με κρυφό ναρκισσισμό ανταγωνίζεται το παιδί του, με διάφορους τρόπους και με διάφορες μορφές. Το πρόβλημα του είναι μεγαλύτερο από το πρόβλημα του παιδιού του, το επίτευγμά του είναι επίσης μεγαλύτερο από το επίτευγμα του παιδιού του και στις περιπτώσεις που το επίτευγμα του παιδιού του είναι αδιαμφισβήτητο, τότε θα το παρουσιάσει έμμεσα ως δικό του, τονίζοντας τις προσπάθειες και τις θυσίες του. Ειδικότερα σε δημόσιες παρέες θα περιστρέψει την κουβέντα με τέτοιο τρόπο που θα πάρει την προσοχή από το παιδί του και θα την ανακατευθύνει σε αυτόν.
Χτίζει υψηλές προσδοκίες
Ένα σημαντικό σημάδι που συναντάται συχνά είναι το γεγονός ότι ο γονέας με κρυφό ναρκισσισμό βλέπει το παιδί του ως προέκταση του εαυτού του. Σε αυτή την περίπτωση, η συμπεριφορά του παιδιού του γίνεται αντανάκλαση της δικής του συμπεριφοράς. Από αυτή την ανάγκη που βιώνει, χτίζει συνεχώς υψηλές προσδοκίες για το παιδί του, οδηγώντας να προσπαθεί να επιτύχει να είναι το πιο επιτυχημένο, το πιο όμορφο, το πιο έξυπνο ή το πιο ξεχωριστό με κάποιο τρόπο. Βεβαίως δεν παραλείπει να πάρει με κάποιο έμμεσο τρόπο τα εύσημα. Στην περίπτωση που το παιδί δεν επιτύχει κάτι από τα προαναφερόμενα τότε ο θυμός του είναι μεγάλος και κατευθύνεται είτε ενάντια στο παιδί που τον απογοήτευσε είτε ενάντια στους άλλους που το αδίκησαν και κατ’ επέκταση αδίκησαν τον ίδιο. Σε αντιστοιχία, όταν το παιδί βρίσκεται μπροστά από κάποια πρόκληση, ο γονέας θα νιώσει και θα εκφράσει έντονο άγχος και υπερβολική αναστάτωση, εξαιτίας του φόβου μήπως συγκεντρώσει αρνητικά φώτα επάνω του.
Επιπτώσεις και συνέπειες της ανατροφής και ενηλικίωσης με γονέα κρυφό ναρκισσιστή
Η κύρια συνέπεια είναι το παιδί να δημιουργήσει την ανάγκη του fawning, δηλαδή την ανάγκη να γίνει «ελαφάκι» ή αλλιώς «δουλοπρεπής», με το να προσπαθεί να κρατάει τους άλλους ανθρώπους ευτυχισμένους, παραμελώντας σχεδόν πάντα τον εαυτό του. Αυτή η ανάγκη είναι πολύ κοινή μεταξύ ανθρώπων που μεγάλωσαν με ναρκισσιστές γονείς. Αυτοί οι άνθρωποι επίσης είναι πολύ ικανοί στην πρόβλεψη ή στην αναγνώριση τυχόν αρνητικών συναισθημάτων που βιώνουν άλλοι άνθρωποι. Αυτό συμβαίνει επειδή υπάρχει ο κρυφός φόβος ότι αυτά τα συναισθήματα θα στραφούν εναντίον τους, οπότε αφ’ ενός νοιώθουν προετοιμασμένοι αν τα προβλέψουν και αφ’ ετέρου μπορούν να τα αποκρούσουν ή ακόμα καλύτερα να τα διοχετεύσουν αλλού ή να τα κατευνάσουν εν τη γενέσει τους. Τελευταία συνέπεια αλλά όχι λιγότερο σημαντική είναι η τάση των ανθρώπων που μεγάλωσαν με ναρκισσιστές γονείς να δημιουργούν σχέσεις με τοξικούς ή/και αρνητικούς ανθρώπους, σχέσεις δηλαδή που επαναλαμβάνουν τα τοξικά μοτίβα και είναι επιβλαβείς. Αυτό είναι πολύ λογικό αν αναλογιστεί κανείς ότι οι άνθρωποι έλκονται ασυνείδητα από αυτό που τους είναι οικείο και όχι από αυτό που τους κάνει ευτυχισμένους και χαρούμενους, άσχετα από το πόσο δυσλειτουργικό είναι.
Επίλογος
Ο ναρκισσισμός, όσο κακός και να είναι και όσο κακό κι αν κάνει, δεν είναι προσωπική επιλογή. Αυτό όμως δεν αρκεί για να βιώνει κάποιος μία τοξική ή/και δυσλειτουργική σχέση. Το να μεγαλώσει κάποιος σε οικογένεια με έναν ή και τους δύο γονείς να είναι φανεροί ή κρυφοί ναρκισσιστές μπορεί να επηρρεάσει την ψυχική του υγεία. Αν ένα άτομο νοιώθει ότι έχει βιώσει τέτοιες συμπεριφορές και το έχουν επηρρεάσει, τότε είναι απόλυτα ευεργετικό να απευθυνθεί σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Το παρόν άρθρο δεν υποκαθιστά τη θεραπεία. Οι ανάγκες του κάθε ατόμου, οι συμπεριφορές στις οποίες εκτέθηκε, οι συναισθηματικοί του πόροι καιθώς και το δίκτυο υποστήριξης που έχει αναπτύξει ποικίλλουν. Καταστάσεις όπως κρίσεις άγχους και πανικού, κατάθλιψη, προβλήματα ύπνου, διατροφικές διαταραχές και συναισθήματα φόβου, ντροπής και ενοχών είναι μερικά από τα θέματα που μπορεί να έχει ένα άτομο που μεγάλωσε σε τέτοιο περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, είναι θέματα που είναι διαχειρίσιμα σε συνεργασία με κάποιον ειδικό, συνεργασία η οποία θα οδηγήσει στην αναγνώριση τέτοιων συμπεριφορών, στη διαχείριση του και εν τέλει θα οδηγήσει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και λήψης καλύτερων αποφάσεων.
Παραπομπές
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Association.
Cai H, et al. (2018). Distinguishing between adaptive and maladaptive narcissism. link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-92171-6_10
Mosley S. (2021). Personal interview.
Saxena S. (2021). Personal interview.