Ναρκισσισμός – Red Flags, Manipulation, Επιπτώσεις, Αντιμετώπιση

Οι ναρκισσιστικές σχέσεις είναι ένας ψυχολογικός λαβύρινθος, ένα συναισθηματικό roller coaster, όπου η αγάπη μεταμορφώνεται σε ένα σκοτεινό παιχνίδι ελέγχου και απώλειας. Στη σκιά του γοητευτικού πρώτου ενθουσιασμού κρύβεται μια σκληρή πραγματικότητα: ένας/μία σύντροφος που τρέφεται από την επιβεβαίωση και την υπακοή σου, αφήνοντάς σε να αισθάνεσαι ολοένα και πιο μόνος/η, ακόμα και στο πλάι του/ης.

Αυτό το άρθρο αποτελεί την πύλη σε έναν κόσμο όπου τα συναισθήματα γίνονται όπλα, οι λέξεις παγίδες και η πραγματικότητα κάτι ευμετάβλητο. Εδώ, οι φαινομενικά αθώες φράσεις όπως «Μόνο εσύ με καταλαβαίνεις», «Είσαι ότι καλύτερο μου έχει συμβεί» ή «Υπερβάλλεις όπως πάντα» και «Είσαι όλο παράπονα» αποκαλύπτουν την κρυφή τους διάσταση: εργαλεία χειραγώγησης που σε κάνουν να αμφισβητείς τη δική σου εμπειρία, να διστάζεις ακόμα και στην παραμικρή άρθρωση λόγου, καταπατώντας ακόμα και τα πιο βασικά όρια σου. Κάθε συζήτηση μετατρέπεται σε ένα λεπτό χορό, όπου εσύ πατάς σε εύθραυστο γυαλί, προσπαθώντας να αποφύγεις την επόμενη εκρηκτική αντίδραση του/ης, τον τσακωμό που κανείς δεν ξέρει πότε θα ξεσπάσει ή την επόμενη πλήρη και ολοκληρωτική απαξίωση.

Πίσω από το πρόσωπο του/ης όμορφου/ης, γοητευτικού/ης, επιτυχημένου/ης ή ευαίσθητου/ης συντρόφου, ενδέχεται να κρύβεται μια ψυχή ανίκανη για γνήσια ενσυναίσθηση. Μια ψυχή που, συνειδητά ή όχι, μετατρέπει τη σχέση σας σε ένα θέατρο μονόλογου, όπου εσύ παίζεις πάντα το δεύτερο ρόλο στη δική σου ζωή. Τα δικά του/ης αισθήματα είναι πάντα στο προσκήνιο, τα δικά σου συναισθήματα (εφ’ όσον έρχονται σε αντίθεση με τα δικά του/ης) αντιμετωπίζονται ως υπερβολικά ή αδικαιολόγητα. Σιγά-σιγά, χάνεις τη φωνή σου, τις προτιμήσεις σου, την ικανότητα σου να διακρίνεις τι πραγματικά νιώθεις εσύ και τι σου έχει υποβάλλει εκείνος/η. Και τότε έρχεται η στιγμή της αναγνώρισης: ότι αυτό που ζεις δεν είναι απλώς μια «δύσκολη» σχέση, αλλά μια συστηματική διάβρωση του εαυτού σου. Μια διαδικασία όπου κάθε μέρα είναι μια νέα μάχη για να διατηρήσεις το τελευταίο κομμάτι της ταυτότητάς σου. Αυτό είναι μόνο η αρχή της αποδόμησης ενός μηχανισμού που λειτουργεί σε βάθος χρόνου, αφήνοντας πίσω του όχι μόνο πληγωμένα συναισθήματα, αλλά και μια αίσθηση εαυτού που χρειάζεται επανεξέταση, ανασύσταση, ίσως και επανάκτηση. Γιατί στο τέλος αυτής της ιστορίας, το ερώτημα δεν είναι μόνο πώς να ξεφύγεις, αλλά πώς να βρεις ξανά τον εαυτό που έχασες στην πορεία.

Τα πρώτα red flags: η σιωπηρή γλώσσα της τοξικότητας

Από την πρώτη εβδομάδα, ο/η ναρκισσιστής/τρια κλώθει τον ιστό της σχέσης με κλωστές από χειραγώγηση τόσο λεπτές, ώστε να μοιάζουν με στοργή. Το love–bombing είναι η πρώτη παγίδα – ένας κατακλυσμός προσοχής, δώρων και δηλώσεων που σε κάνουν να νιώθεις σπάνιος θησαυρός και τρόπαιο. Αυτός ο εφήμερος εφιάλτης διαρκεί μέχρι να σιγουρευτεί πως είσαι ερωτευμένος/η. Τότε, σαν διακόπτης που αντιστρέφει την πολικότητα, η αγάπη του/ης μετατρέπεται σε ψυχρή συναισθηματική απουσία. Τα μηνύματα γίνονται σπάνια ή μονόπλευρα, οι γνώριμες αντιδράσεις σιγά-σιγά αποσύρονται και οι δικαιολογίες πολλαπλές. Αυτή η απότομη μεταβολή δεν είναι τυχαία – είναι δοκιμασία. Σε εκπαιδεύει να λαχταράς εκείνη την αρχική ένταση, να ζεις για τις σπάνιες στιγμές που “επιστρέφει ο παλιός του/ης εαυτός”.

Η έλλειψη ενσυναίσθησης αποκαλύπτεται σε λεπτές κινήσεις: Όταν κλαις ή είσαι στενοχωρημένος/η και σε ρωτά «γιατί γίνεσαι δραματικός/ή», όταν πονάς και σου λέει «μην το παίρνεις προσωπικά». Είναι η αδυναμία του/ης να σταθεί στο δικό σου συναισθηματικό τοπίο – σαν να του/ης μιλάς σε γλώσσα που δεν καταλαβαίνει. Αντί να ακούσει, θα αλλάξει θέμα. Αντί να παρηγορήσει, θα σε κατηγορήσει. Αντί να σταθεί στο συναίσθημα, θα σταθεί στο τι δεν έκανες καλά. Κι αν τυχόν του/ης επισημάνεις αυτή την έλλειψη, θα γίνει το θύμα: «Πάντα εγώ φταίω!».

Αλλά το πιο επικίνδυνο red flag είναι ίσως το πώς σε κάνει να αισθάνεσαι με τον εαυτό σου. Στην αρχή θα σε ευαισθητοποιήσει, θα σε κάνει να νιώθεις ξεχωριστός/ή. Στο τέλος, θα σε αφήσει να αμφιβάλλεις για κάθε σκέψη, κάθε συναίσθημα, κάθε ανάμνησή σου. Θα σκέφτεσαι: «Μήπως υπερβάλλω; Μήπως εγώ είμαι το πρόβλημα;». Αυτή η διστακτικότητα δεν είναι τυχαία – είναι το αποτέλεσμα μιας σχεδιασμένης αποδόμησης.

Και ενώ τα συνηθισμένα άρθρα μιλούν για «εγωισμό» και «μεγαλομανία», η πραγματική τραγωδία έγκειται σε κάτι πιο βαθύ: Στη συστηματική υπονόμευση της αντίληψής σου για την πραγματικότητα, ώστε να εξαρτάσαι από τη δική του/ης εκδοχή του κόσμου. Αυτό δεν είναι απλά τοξική συμπεριφορά – είναι ψυχολογική αποδόμηση.

Η αμφισβήτηση της πραγματικότητας: Τακτικές manipulation (gaslighting, τριγωνισμός κλπ) ενός ειδικού

Η πρώτη τακτική ακούει στο όνομα gaslighting. Πολλοί μπερδεύουν το gaslighting με το ψέμα. Στην πραγματικότητα είναι μια πολυσύνθετη διαβρωτική τακτική ψυχολογικής κατασκευής, όπου ο/η ναρκισσιστής/τρια μεταμορφώνει την αλήθεια σε πηλό, πλάθοντας μια εναλλακτική πραγματικότητα που σε αφήνει να αμφιβάλλεις για τη δική σου διαύγεια (Ciabatti et al., 2024). Ξεκινά με μικρές, δοκιμαστικές αψιμαχίες: «Ποτέ δεν το είπα αυτό», «Τα παραλές», «Δεν συνέβη έτσι, υπερβάλλεις», «Εσύ φταις που με έκανες να το κάνω/πω» ή «Εσύ το παρερμήνευσες» (Kurniawan & Limanta, 2021). Σύμφωνα με μελέτες, τα θύματα gaslighting εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και μείωσης της αυτοεκτίμησης καθώς και αισθήματα αποπροσανατολισμού και σύγχισης σε σχέση με θύματα άλλων μορφών ψυχολογικής κακοποίησης (Honcharuk, 2024).

Ο τριγωνισμός είναι το δεύτερο όπλο. Ο/η ναρκισσιστής/τρια εισάγει σκόπιμα έναν/μία τρίτο/η – πρώην, φίλο/η, ακόμα και οικογενειακό μέλος – δημιουργώντας ένα φανταστικό τρίγωνο ζήλιας. Συνήθως επιδίδεται σε συγκρίσεις («Με τον Γιάννη δεν είχαμε ποτέ τέτοια θέματα»), σε ψευτοσυμμαχίες («Ο Πέτρος συμφωνεί ότι είσαι υπερβολικός/ή») ή σιωπηρή απειλή («Με τον/ην Χ πρώην συμφωνούσαμε σε όλα»). Αυτό το παιχνίδι δεν έχει σκοπό να σε κάνει να ζηλέψεις – έχει σκοπό να σε κάνει να αγωνιστείς για την προσοχή του/ης, δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση ανταγωνισμού όπου εκείνος/η είναι το βραβείο (Korolov, 2023). Εξάλλου, ο τριγωνισμός αποτελεί μία από τις βασικές μορφές «διάλυσης ορίων» (boundary dissolution) στην παιδική ηλικία και συνδέεται με αυξημένα συμπτώματα PTSD στην ενήλικη ζωή μέσω της ανάπτυξης ναρκισσιστικής παθολογίας (Zarbiv & Goldner, 2022)

Άλλες τακτικές manipulation συμπεριλαμβάνουν τη διαλείπουσα ενίσχυση (εναλλαγή καλοσύνης και ψυχρότητας) που δημιουργεί μια ψυχολογική εξάρτηση και αυτό το μοτίβο ενεργοποιεί τους ίδιους νευρώνες εθισμού όπως τα ναρκωτικά (Zorrilla & Koob, 2019), το hoovering (όταν ο/η ναρκισσιστής/τρια επανεμφανίζεται με νοσταλγικά μηνύματα ή δραματικές εκκλήσεις για βοήθεια μετά από περίοδο απουσίας) (Salihagić & Tuce, 2023), τις προληπτικές δυσφημίσεις (όταν έχει ήδη διαμορφώσει την άποψη του κοινωνικού σου περιβάλλοντος εναντίον σου, πριν ακόμα καν μιλήσεις) (Enßlin et al., 2022) και τη σαλάτα λέξεων (τη χρήση δηλαδή ασυναρτησιών και ανακυκλούμενων επιχειρημάτων για να σε μπερδέψει και να σε εξαντλήσει ψυχολογικά) (Howard, 2019). Δεν είναι τυχαίο πως, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, η ναρκισσιστική και ψυχοπαθητική συμπεριφορά σε ρομαντικούς συντρόφους είναι από τους ισχυρότερους προγνωστικούς παράγοντες για την εμφάνιση PTSD, ξεπερνώντας ακόμη και τη σωματική κακοποίηση ή την παιδική κακοποίηση (Arabi, 2023).

Το πιο τρομακτικό; Αυτές οι τακτικές δεν εφαρμόζονται συνειδητά σε όλες τις περιπτώσεις. Για πολλούς/ές ναρκισσιστές/τριες, αυτός είναι απλώς ο τρόπος που «λειτουργούν» – ένα σύνολο μηχανισμών που έμαθαν από μικροί/ές για να επιβιώσουν και προφανώς δεν αντιλαμβάνονται (Kizilalma, 2025). Οι ναρκισσιστικές διαστρεβλώσεις είναι τρόποι επιβίωσης για ενήλικες που ως παιδιά που υπέμειναν συναισθηματική παραμέληση ή κακοποίηση, και ανέπτυξαν «παντοδύναμες φαντασιώσεις» για να αντισταθμίσουν τον πόνο – οι οποίες διατηρούνται και στην ενήλικη ζωή (Frankel, 2017). Αλλά αυτή η κατανόηση δεν αναιρεί το τραύμα που αφήνουν πίσω τους.

Τα Αόρατα Τραύματα: Ψυχοσωματικές Καταστάσεις που Διαρκούν μια Ζωή

Η επίδραση μιας ναρκισσιστικής σχέσης, πέραν της περιόδου που το θύμα βρίσκεται εντός της, δεν σταματά με τη λήξη της – εγκαθίσταται στον εγκέφαλο και στο σώμα σαν ένας αόρατος εχθρός. Οι κλινικές έρευνες μιλούν ξεκάθαρα:

Ψυχολογικά Αποτελέσματα

1. Χρόνια Υπερευαισθησία
   • Ο εγκέφαλος διατηρεί μια κατάσταση υπερσυνειδητής εγρήγορσης, αναλύοντας κάθε πτυχή κοινωνικής αλληλεπίδρασης για «κίνδυνο». Αυτό οδηγεί σε:
     • Επαναλαμβανόμενους εφιάλτες (37% των θυμάτων ανάφερε συχνές νυχτερινές αφυπνίσεις σύμφωνα με το Journal of Trauma & Dissociation, 2023) (Belleville et al., 2019)
     • Ψευδαισθήσεις απειλής (Kimble et al., 2023)
2. Απώλεια Βασικών Αναμνήσεων
   • Το διασπαστικό άγχος μπορεί να διαγράψει ολόκληρες περιόδους της ζωής σου. Πρόσφατη μελέτη του Yale (2023) διαπίστωσε ότι το 41% των θυμάτων δεν μπορούσε να θυμηθεί θετικές στιγμές της σχέσης, μόνο τον πόνο.
3. Απώλεια Ταυτότητας
   • Η «ψευδο-προσωπικότητα» που δημιούργησες για να ικανοποιήσεις τον/ην ναρκισσιστή/τρια γίνεται η μόνη που αναγνωρίζεις. Είναι σύνηθες τα θύματα να:
     • Μη θυμούνται ποια μουσική άκουγαν πριν τη σχέση (Lamont, 2019)
     • Νιώθουν αλλοτριωμένα όταν κοιτάζουν παλιές φωτογραφίες (Dearden & Medford, 2017)
     • Έχουν απώλεια γεύσης (π.χ. «Δεν ξέρω πια αν μου αρέσει πραγματικά το Χ ή μου το έμαθε εκείνος/η») (Bedwell et al., 2019)

Σωματικές Συνέπειες

1. Αυτοάνοσες Διαταραχές
   • Το χρόνιο στρες μπορεί να πυροδοτήσει νοσήματα όπως:
     • Θυρεοειδίτιδα Hashimoto (Akiyama et al., 2016)
     • Ψωρίαση (Eapi et al., 2021)
     • Δερματίτιδες άγνωστης αιτιολογίας (Carlucci et al., 2024)
2. Γαστρεντερικές Διαταραχές
   • Το έντερο – ο «δεύτερος εγκέφαλος» – θυμάται τον τρόμο:
     • Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (Vaiopoulou, 2014)
     • Αλλεργίες που δεν υπήρχαν ποτέ (Colomier et al., 2023)
3. Νευρολογικές Αλλοιώσεις
   • Η MRI εικόνα εγκεφάλων θυμάτων έδειξε:
     • Μείωση του ιστού στον προμετωπιαίο φλοιό (υπεύθυνο για λήψη αποφάσεων) (Giotakos, 2020)
     • Υπερδραστηριότητα στην αμυγδαλή (κέντρο φόβου) (Fine et al., 2023)

Το Παράδοξο της Ανάρρωσης

Ο χρόνος δεν επουλώνει αυτές τις πληγές – η συνειδητή επεξεργασία κάνει. Τα περισσότερα θύματα αναφέρουν ότι:

• Ο πρώτος χρόνος μετά τη σχέση είναι ο πιο επικίνδυνος – με κίνδυνο υποτροπής ή ακόμα και αυτοτραυματισμού (Korolov, 2023)
• Η ανακούφιση έρχεται όταν τα θύματα σταματούν να ρωτούν τον εαυτό τους «Γιατί έμεινα;» και αρχίζουν να ρωτούν «Πώς θα ξαναμπορέσω να εμπιστευτώ τον εαυτό μου;» (Howard , 2019)

Η Θεραπευτική Διαδρομή: Από το Τραύμα στην Απελευθέρωση

Βήμα 1^ο: Αναγνώριση και αποδέσμευση

Η θεραπεία δεν αρχίζει με τη λήξη της σχέσης, αλλά τη στιγμή που σταματάς να δικαιολογείς τη συμπεριφορά του/ης ναρκισσιστή/τριας. Δημιούργησε μια λίστα πραγματικότητας με όλες τις τακτικές χειραγώγησης που υπέστεις. Διάβασέ την κάθε φορά που νιώθεις νοσταλγία ή αμφιβολία. Μελέτες προτείνουν πως η αναγνώριση αυτών των μοτίβων μπορεί να προσφέρει στα θύματα ενόραση και ενδυνάμωση, συμβάλλοντας στην ανάρρωση (Kassing & Collins, 2025).

Βήμα 2^ο: Συνθετική Ψυχοθεραπεία

Η συνθετική προσέγγιση δεν επικεντρώνεται μόνο στα τραύματα, αλλά στην επανένταξη των χαμένων κομματιών σου. Εργαλεία όπως η ελεύθερη συσχέτιση (όπου γίνεται εξερεύνηση μνημών χωρίς λογοκρισία, έτσι ώστε να ανακαλύψεις πως σε επηρέασε η σχέση). καθώς και η εκμετάλλευση των ονείρων, καθώς και η συμβολοποίηση. Η θεραπεία μέσω ονείρων μπορεί να βοηθήσει το άτομο να μειώσει εφιάλτες, άγχος και συναισθηματικό βάρος, βελτιώνοντας την πρόσβαση σε εσωτερικούς πόρους και επιθυμίες (Chen & Nehrig, 2024).

Βήμα 3^ο: Επαναπρογραμματισμός εγκεφάλου

Όπως ακριβώς ο εγκέφαλος έμαθε κάτι, έτσι μπορεί να μάθει κάτι νέο. Έτσι, η εφαρμογή θεραπείας EMDR καθώς και η επανασύνδεση με το σώμα και τα σημεία έντασης, μπορούν να παρουσιάσουν αύξηση στη φαιά ουσία περιοχών που εμπλέκονται στη συναισθηματική ρύθμιση, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός (Boukezzi et al., 2017).

Βήμα 4^ο: Όχι!

Η άρθρωση αυτής της τόσο μικρής λέξης είναι απαραίτητη στην οικοδόμηση αδιαπέραστων ορίων σε μία σχέση με έναν/μία ναρκισσιστή/τρια. Πρακτικές στρατηγικές είναι οι εξής:

• «Γκρίζα Βράβευση»: Αποφυγή συναισθηματικών αντιδράσεων (θυμός, δάκρυα) όταν ο ναρκισσιστής παραβιάζει τα όρια σου. Απάντησε με ομότιμη ψυχραιμία.
• «No JADE»: Μην Δικαιολογείς (Justify), Διαπληκτίζεσαι (για) (Argue), Αμύνεσαι (Defend), ή Εξηγείς (Explain) τις επιλογές σου. Απλές απαντήσεις όπως «Δεν το θέλω» είναι αρκετές.

Αν πρέπει να αλληλεπιδράσεις οπωσδήποτε (π.χ. λόγω παιδιών), κράτησε τις συζητήσεις σύντομες, ρητές, και πάνω από όλα, βαρετές. Οι ναρκισσιστές/τριες τρέφονται από δραματικές αντιδράσεις.

Βήμα 5^ο: Επανασύνδεση με τον κόσμο

Πειραματίσου με νέα ή παλαιότερα (πριν τη σύναψη της σχέσης) hobbies, στυλ ένδυσης ή μουσική που ο/η ναρκισσιστής/τρια θα αποδοκίμαζε. Κάτι τέτοιο επαναφέρει την αίσθηση αυθεντικότητας. Παρατήρησε τις αντιδράσεις σου όταν κάποιος/α σου εκφράζει αγάπη ή προσοχή. Η δυσπιστία είναι φυσιολογική, αλλά μπορείς να μη την αφήσεις να σε αποκλείσει από υγιείς συνδέσεις.

Key Takeaways

✔️ Η θεραπεία είναι μη γραμμική – επέτρεψε στον εαυτό σου να «οπισθοχωρήσει» χωρίς αυτοκριτική.
✔️ Ο εγκέφαλος αναγεννιέται, αλλά χρειάζεται συνεπή εξάσκηση (ψυχοθεραπεία + ασκήσεις νευροπλαστικότητας).
✔️ Τα όρια είναι ζωτικής σημασίας – όχι μόνο με τον/ην ναρκισσιστή/τρια, αλλά και με τον εαυτό σου (π.χ. σταμάτα να αυτοκατηγορείσαι).

Το Φως Στην Άκρη Του Τούνελ

Αυτή η διαδρομή δεν είναι ένας πόλεμος εναντίον ενός/μιας ναρκισσιστή/τριας. Είναι μια μάχη για τον εαυτό σου– μια αναζήτηση που, κάποτε, νόμισες ότι έχασες για πάντα. Κι όμως, είσαι εδώ. Ο ναρκισσιστής μπορεί να σου έδωσε ένα ρόλο – του θύματος, του/ης «προβληματικού/ής», του/ης «ποτέ αρκετού/ής». Αλλά η ιστορία σου δεν τελειώνει εκεί. Γιατί η πραγματική νίκη δεν είναι απλώς η διαφυγή, αλλά η επιστροφή στον εαυτό σου. Να θυμηθείς ξανά ποιος/α είσαι, τι αγαπάς, πώς γελάς χωρίς να σκέφτεσαι αν «είναι αποδεκτό».

Κάθε σημάδι που σου άφησε αυτή η σχέση – το άγχος, τις αμφιβολίες, την απώλεια – μπορείς να τα μετατρέψεις σε πηγή δύναμης. Όπως τα δέντρα που μεγαλώνουν πιο δυνατά στα σημεία που χτυπήθηκαν από την αστραπή, έτσι κι εσύ μπορείς να βρεις μια νέα ευαισθητοποίηση, μια βαθύτερη κατανόηση του πώς λειτουργεί ο κόσμος – και, κυρίως, πόσο πολύ αξίζεις.

Το πιο σημαντικό όλων; Δεν είσαι μόνος/η. Κάθε θύμα ναρκισσιστή/τριας που ξεφεύγει, κάθε ψυχή που επιστρέφει στον εαυτό της, είναι μια φλόγα στο σκοτάδι. Και όσο κι αν φαίνεται αδύνατη η μάχη, να θυμάσαι: Η ιστορία σου ανοίγει νέο κεφάλαιο – και αυτή τη φορά, εσύ κρατάς την πένα.

Το τέλος μιας ναρκισσιστικής σχέσης δεν είναι μια απώλεια. Είναι η αρχή μιας αναγέννησης.

Κλείνοντας

Αν αυτό το άρθρο ακούμπησε κάτι μέσα σου, αν αναγνώρισες τον εαυτό σου σε αυτές τις λέξεις, τότε ήδη έχεις κάνει το πρώτο βήμα: το βήμα της συνείδησης. Τώρα, άφησε το να σε οδηγήσει προς τα εμπρός – προς τη ζωή που σου αξίζει.

Και μην ξεχνάς τα λόγια του Antonio Porchia: Αν δεν σηκώσεις τα μάτια σου, θα νομίζεις ότι βρίσκεσαι στο ψηλότερο σημείο…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Akiyama, M., Ueno, T., Kanzaki, A., Kuwana, M., Nagao, M., & Saeki, H. (2016). Association of psoriasis with Hashimoto’s thyroiditis, Sjögren’s syndrome and Dermatomyositis. The Journal of Dermatology, 43(6), 711–712. https://doi.org/10.1111/1346-8138.13265

Arabi, S. (2023). Narcissistic and psychopathic traits in romantic partners predict post-traumatic stress disorder symptomology: Evidence for unique impact in a large sample. Personality and Individual Differences, 201, 111942. https://doi.org/10.1016/j.paid.2022.111942

Bedwell, J. S., Spencer, C. C., Chirino, C. A., & O’Donnell, J. P. (2019). The sweet taste test: Relationships with anhedonia subtypes, personality traits, and menstrual cycle phases. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 41(2), 235–248. https://doi.org/10.1007/s10862-019-09717-2

Belleville, G., Dubé-Frenette, M., & Rousseau, A. (2019). Sleep disturbances and nightmares in victims of sexual abuse with post-traumatic stress disorder: An analysis of abuse-related characteristics. European Journal of Psychotraumatology, 10(1). https://doi.org/10.1080/20008198.2019.1581019

Boukezzi, S., El Khoury-Malhame, M., Auzias, G., Reynaud, E., Rousseau, P.-F., Richard, E., Zendjidjian, X., Roques, J., Castelli, N., Correard, N., Guyon, V., Gellato, C., Samuelian, J.-C., Cancel, A., Comte, M., Latinus, M., Guedj, E., & Khalfa, S. (2017). Grey matter density changes of structures involved in posttraumatic stress disorder (PTSD) after recovery following eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) therapy. Psychiatry Research: Neuroimaging, 266, 146–152. https://doi.org/10.1016/j.pscychresns.2017.06.009

Carlucci, P., Spataro, F., Cristallo, M., Di Gioacchino, M., Nettis, E., & Gangemi, S. (2024). Immune-molecular link between thyroid and skin autoimmune diseases: A narrative review. Journal of Clinical Medicine, 13(18), 5594. https://doi.org/10.3390/jcm13185594

Chen, C. K., & Nehrig, N. (2024). Trauma and dream work: Mending tears in the fabric of Time. American Journal of Psychotherapy, 77(3), 129–134. https://doi.org/10.1176/appi.psychotherapy.20230051

Ciabatti, M., Nerini, A., & Matera, C. (2024). Gaslighting experience, psychological health, and well-being: The role of self-compassion and social support. Journal of Interpersonal Violence. https://doi.org/10.1177/08862605241307232

Colomier, E., Algera, J. P., Van den Houte, K., Simrén, M., & Tack, J. (2023). Mechanisms underlying food-related symptoms in disorders of gut-brain interaction: Course ahead in research and clinical practice. Best Practice & Research Clinical Gastroenterology, 62–63, 101824. https://doi.org/10.1016/j.bpg.2023.101824

Dearden, J., & Medford, N. (2017). 1 functional neurological symptoms following childhood sexual abuse: The role of depersonalisation. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 88(8). https://doi.org/10.1136/jnnp-2017-bnpa.25

Eapi, S., Chowdhury, R., Lawal, O. S., Mathur, N., & Malik, B. H. (2021). Etiological association between psoriasis and thyroid diseases. Cureus. https://doi.org/10.7759/cureus.12653

Enßlin, T., Kainz, V., & Boehm, C. (2022). Simulating Reputation Dynamics and Their Manipulation – an Agent Based Model Framework. https://doi.org/10.31234/osf.io/wqcmb

Fine, N. B., Helpman, L., Armon, D. B., Gurevitch, G., Sheppes, G., Seligman, Z., Hendler, T., & Bloch, M. (2023). Amygdala‐related electroencephalogram neurofeedback as add‐on therapy for treatment‐resistant childhood sexual abuse posttraumatic stress disorder: Feasibility study. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 78(1), 19–28. https://doi.org/10.1111/pcn.13591

Frankel, J. (2017). Ferenczi’s evolving conception of NARCISSISIC pathology and its basis in trauma*. The American Journal of Psychoanalysis, 77(3), 213–222. https://doi.org/10.1057/s11231-017-9097-2

Giotakos, O. (2020). Neurobiology of emotional trauma. Psychiatriki, 31(2), 162–171. https://doi.org/10.22365/jpsych.2020.312.162

Hathaway, B. (2024, October 6). Study reveals distinct brain activity triggered by memories of trauma. Yale News. https://news.yale.edu/2023/11/30/study-reveals-distinct-brain-activity-triggered-memories-trauma

Honcharuk, N. M. (2024). Exploring the problems of gaslighting in the practice of Psychological Counseling. Habitus, (67), 130–134. https://doi.org/10.32782/2663-5208.2024.67.19

Howard, V. (2019). Recognising narcissistic abuse and the implications for Mental Health Nursing Practice. Issues in Mental Health Nursing, 40(8), 644–654. https://doi.org/10.1080/01612840.2019.1590485

Kassing, K., & Collins, A. (2025). “slowly, over time, you completely lose yourself”: Conceptualizing coercive control trauma in intimate partner relationships. Journal of Interpersonal Violence. https://doi.org/10.1177/08862605251320998

Kimble, M., Cappello, O., & Fleming, K. (2023). Hypervigilance and depression as predictors of eye tracking to ambiguous pictures in trauma survivors. International Journal of Psychophysiology, 187, 27–33. https://doi.org/10.1016/j.ijpsycho.2023.01.007

Kizilalma, T. H. (2025). Trauma and the development of narcissistic personality disorder: Characteristics and treatment approach. International Journal of Research and Review, 12(2), 57–63. https://doi.org/10.52403/ijrr.20250207

Korolov, D. K. (2023). The Dark Side of Perfect Love: A romantic relationship with a narcissist. Ukrainian Psychological Journal, (1 (19)), 82–97. https://doi.org/10.17721/upj.2023.1(19).5

Kurniawan, L., & Limanta, L. S. (2021). Unwritten scars: Gaslighting in relationships. K@ta Kita, 9(2), 253–258. https://doi.org/10.9744/katakita.9.2.253-258

Lamont, A. (2019). Musical preferences and the imagined self. The Oxford Handbook of Sound and Imagination, Volume 1, 249–266. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780190460167.013.12

Salihagić, D., & Tuce, Đ. (2023). The other side of love: Tactics of emotional manipulation in romantic relationships. Društvene i Humanističke Studije (Online), 8(3(24)), 609–628. https://doi.org/10.51558/2490-3647.2023.8.3.609

Vaiopoulou, A. (2014). Molecular basis of the irritable bowel syndrome. World Journal of Gastroenterology, 20(2), 376. https://doi.org/10.3748/wjg.v20.i2.376

Zarbiv, B., & Goldner, L. (2022). Understanding PTSD symptoms resulting from childhood emotional abuse and boundary dissolution: The mediating role of narcissistic pathology. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 31(10), 1279–1298. https://doi.org/10.1080/10926771.2022.2133657

Zorrilla, E. P., & Koob, G. F. (2019). The dark side of compulsive eating and food addiction. Compulsive Eating Behavior and Food Addiction, 115–192. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-816207-1.00006-8